نظریه دوم

از جنیان

حسن بصری و قتاده در روایت ابن زید،بلخی، رمانی[۱۵] و بسیاری دیگر چون سید مرتضی، ابوالفتوح رازی،[۱۶] زمخشری،[۱۷] قمی،[۱۸] سید قطب[۱۹] و مغنیه،[۲۰] ابلیس را از جن می‌دانند.

شیخ مفید، شیعه را بر این رأی دانسته[۲۱] و فخر رازی آن را به معتزله نسبت داده است.[۲۲] بسیاری از دارندگان این رأی، به برخی روایات نیز استناد کرده‌اند.[۲۳]

صاحبان این رأی، افزون بر برخی روایات،[۲۴] ادلّه ذیل را نیز اقامه کرده‌اند:

  • به تصریح قرآن، ابلیس از جنّیان بوده است: «فَسجَدوا إِلاَّ إِبلیس کَانَ مِن الجِنِّ فَفَسقَ عَن أَمرِ رَبِّهِ.» [۲۵]
  • انسان از خاک، و جن از آتش آفریده شده‌اند [۲۶] و طبق روایات، آفرینش ملائک از نور، ریح و روح بوده[۲۷] و ابلیس، جنس خود را از آتش معرّفی کرده است: «خَلقتَنِی مِن نَار و خَلقتَهُ مِن طِین»[۲۸] بر این اساس، ابلیس از جنیان است که از آتش آفریده شده‌اند.

جوابی که مخالفان داده اند این است که اما اينكه ابليس بنابر آيات قرآني از آتش آفريده شده است و فرشتگان از آتش نيستند و مادي و جسماني نميباشند، دليل نيست كه ابليس از فرشتگان نباشد، زيرا ابليس نيز مادي و جسماني نيست و اين به دليل آيات و احاديث بسياري است كه دربارة اغوا فرزندان آدم به وسيلة ابليس در دست است، اما در عالم مادي و جسماني چنين چيزي مشهود نيست. شيطان در آن واحد هزاران هزار فرزند انسان را در مواضع و امكنة مختلف از راه به در مي برد و اين امر براى شيء مادي جسماني ممكن نيست، پس مقصود قرآن از آتش بودن ابليس بر ما معلوم نيست، همچنانكه مقصود از طين كه آدم از آن خلق شده نيز دانسته نيست و شايد هر دو تعبير كنائي باشند. از سوي ديگر در قرآن اشاره اي به اصل خلقت فرشتگان ديگر نشده است تا بدانيم كه ميان ماية آفرينش ايشان با ابليس منافاتي هست يا نه. (به نظر میرسد این حرف درست نباشد چون در مثال تخت بلقیس دیدیم که در آنی تخت مادی در مکانی دیگر بود)

 نشان‌دهنده آن نیست که وی جزو فرشتگان بوده است، زیرا این استثنا، یا استثنای منقطع است؛ یعنی استثنایی است که مستثنا(ابلیس) از جنس مستثنا منه (ملائک) نیست که این نوع استثنا در کلام عرب متداول بوده و کاربرد فراوانی دارد یا استثنایی متصل است؛ امّا به ادلّه ذیل، در ردیف فرشتگان شمرده شده است:

  • به علّت فزونی تعداد ملائک، لفظ ملائک از باب تغلیب بر ابلیس نیز اطلاق شده است.[۲۹]
  • از آن جا که ابلیس در کنار ملائک به عبادت اشتغال داشت، وقتی ملائک که مقامشان از وی برتر بود، به سجده مأمور شدند، ابلیس که از جنس جن و همراه ایشان بود، به طریق اولی به سجده‌ کردن سزاوارتر است.[۳۰]
  • ضمیر جمع در «فسجدوا» به همه مأموران به سجده باز می‌گردد که اعمّ از فرشتگان و جنیان است؛ ولی خداوند به ذکر ملائک که با همه علوّ شأن، مأمور به تذلُّل و خضوع در برابر آدم بوده‌اند، بسنده کرده است.[۳۱]
  • آيات قرآن كريم دلالت دارد بر اينكه بين جن و فرشته تفاوت ماهوي وجوهري وجود دارد، آنجا كه مي َ فرمايد:

سوره ۳۴: سبأ

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ أَهَؤُلَاءِ إِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ ﴿۴۰﴾

به خاطر بياور روزي را كه خداوند همه آنها را محشور ميكند، سپس به فرشتگان مي‏گويد: آيا اينها شما را پرستش مي‏كردند؟! (۴۰)

قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنَا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ ﴿۴۱﴾

آنها مي‏گويند: منزهي (از اين نسبتهاي ناروا) تنها تو ولي ما هستي نه آنها، (آنان ما را نمي پرستيدند) بلكه جن را پرستش مي كردند، و اكثرشان به آنها ایمان داشتند! (۴۱)

 

  • بنابراين وقتي قرآن ميفرمايد ابليس از جن بود و جن و فرشته هم براساس آيه 41 سوره سبأ با هم فرق دارند پس جن از فرشتگان نبوده است. از طرفي (كان من الجن) به معناي (صار من الجن) نمي تواند باشد، زيرا معصيت خدا و مخالفت دستور او، ماهيت شخص عاصي را تغيير نميدهد.
  • خصوصيت رسالت كه در آية جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا  فرشتگان را رسول گردانيد.با توجه به الف ولام براي همة فرشتگان ذكر شده است و روشن است كه مقام رسالت را با عصيان، سازگاري نيست. جوابی که مخالفان داده اند این است که این آیه با آیه ۷۵ سوره حج تخصیص میخورد

سوره ۳۵: فاطر

الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿۱﴾

سپاس خداى را كه پديد آورنده آسمان و زمين است [و] فرشتگان را كه داراى بالهاى دوگانه و سه‏ گانه و چهارگانه‏ اند پيام ‏آورنده قرار داده است در آفرينش هر چه بخواهد مى‏ افزايد زيرا خدا بر هر چيزى تواناست (۱)

 

سوره ۲۲: الحج

اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴿۷۵﴾

خدا از ميان فرشتگان رسولانى برمى‏ گزيند و نيز از ميان مردم بى‏ گمان خدا شنواى بيناست (۷۵)

  • دليل ديگر اينكه ابليس داراي نسل و ذريه مي باشد. اما فرشتگان ذريه ندارند.

سوره 18: الكهف

وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا ﴿۵۰﴾

 به ياد آريد زماني را كه به فرشتگان گفتیم براي آدم سجده كنيد آنها همگي سجده كردند، جز ابليس، او از جن بود، سپس از فرمان پروردگارش خارج شد، آيا (با اينحال) او و فرزندانش را به جاي من اولياي خود انتخاب مي‏كنيد در حالي كه دشمن شما هستند؟ ستمکاران [مشرك‏] بد جانشينى [به جاى خدا] دارند

جوابی که مخالفان داده اند این است که ​​دربارة ذريه ابليس گفته اند، مقصود از ذريه پيروان و جنود ابليس ميباشند.

 

 

از بزرگان حوزه در عصر حاضر در تفسیر قرآن، آقایان جوادی آملی، علامه طباطبایی، مکارم شیرازی،مصباح یزدی، جعفر سبحانی همگی قائل  به این هستند که ابلیس فرشته نبود. تنها کسی که در رده پایین تر از آن آقایان هست و هم اکنون این حرف را به شدت قبول دارد که ابلیس فرشته بود آقای محمدعلی انصاری میباشد 

انسان و شیطان (دکتر محمد علی انصاری) قسمت دوم

21:30 - 43

https://www.youtube.com/watch?v=0iYfc5LJDK4&t=1746s&ab_channel=Zohoor%D8%B8%D9%87%D9%88%D8%B1

درمورد «و كان من ‏الكافرين» مى‏گويند: او كافر شد، نه آنكه از كافران بود. درست بسان اين آيه كه درخصوص فرزند نوح (ع) مى‏فرمايد: «... فَكانَ مِنَ ‏الْمُغْرَقينَ.»(123) (پس، از غرق‏شدگان گرديد).