قرآن کریم می‌فرماید

«یا أَيُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»

 اى کسانى که ایمان آورده ‏اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا براى فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام میدهید آگاه است‏. (حشر/18)

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در روایت مشهوری فرمود:

 «حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا»

 به حساب خود برسید و خود را محاسبه کنید پیش از آنکه به حساب شما برسند و محاسبه شوید، و [اعمال‏] خود را بسنجید پیش از آنکه آن را [به ترازوی قیامت‏] بسنجند. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج16 ص 99)

در حدیث دیگر از همان حضرت خطاب به ابوذر می‏خوانیم:

 «یا اباذَرْ حاسِبْ نَفْسَكَ قَبْلَ انْ تُحاسَبَ فانَّهُ اهْوَنُ لِحِسابِكَ غَدَاً وَزِنْ نَفْسَكَ قَبْلَ انْ تُوزَنَ ...»

 اى اباذر! به حساب خویش برس، پیش از آن که به حساب تو برسند، چرا که این کار براى حساب فردای قیامت تو آسانتر است، و خود را وزن کن پیش از آن که تو را وزن کنند. (ری شهری، میزان الحکمة، ج1 ص 619)

در حدیث دیگری پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود:

«لايَكُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّى يُحاسِبَ نَفْسَهُ اشَدَّ مِنْ مُحاسَبَةِ الشَّریكِ شَريْكَهُ وَ السَيِّدِ عَبْدَهُ»

 انسان هرگز اهل ایمان نخواهد شد مگر این که در حسابرسى خویش سختگیر باشد؛ حتّى سختگیرتر از حساب شریک نسبت به شریکش و مولى‏ نسبت به غلامش (مجلسی، بحارالانوار، ج67 ص 72)‏

حضرت امام کاظم علیه السلام فرمود:

«لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی كُلِّ يَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ اللَّهَ وَ إِنْ عَمِلَ سَيِّئاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَيْهِ»

 از ما نیست کسی که خود را در هر روز محاسبه نکند پس اگر عمل نیک انجام داد از خداوند بخواهد آن را زیاد کند و اگر عمل بد و گناه انجام داد از خداوند طلب مغفرت کرده و توبه کند. (کلینی، کافی، ج2 ص 453)

1. مشارطه

حضرت امام خمینی در شرح چهل حدیث می‌نویسد: از امورى که لازم است از براى مجاهد، مشارطه ... است. «مشارطه» آن است که در اوّل روز مثلا با خود شرط کند که امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارک و تعالى رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد. و معلوم است یک روز خلاف نکردن امرى است خیلى سهل (آسان)، انسان مى ‏تواند به آسانى از عهده برآید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما ببین چقدر سهل است. ممکن است شیطان و جنود آن ملعون بر تو این امر را بزرگ نمایش دهند، ولى این از تلبیسات (فریب و حیله) آن ملعون است، او را از روى واقع و قلب لعن کن، و اوهام باطله را از قلب بیرون کن، و یک روز تجربه کن، آن وقت تصدیق خواهى کرد. (امام خمینی، شرح چهل ‏حدیث، 10)

 

2. مراقبه

امام خمینی: پس از این مشارطه، باید وارد «مراقبه» شوى و آن چنان است که در تمام مدت شرط، متوجه عمل به آن باشى، و خود را ملزم بدانى به عمل کردن به آن، و اگر خداى نخواسته در دلت افتاد که امرى را مرتکب شوى که خلاف فرموده خداست، بدان که این از شیطان و جنود اوست که مى ‏خواهند تو را از شرطى که کردى باز دارند. به آنها لعنت کن و از شر آنها به خداوند پناه ببر، و آن خیال باطل را از دل بیرون نما، و به شیطان بگو که من یک امروز با خود شرط کردم که خلاف فرمان خداوند تعالى نکنم، ولى‌نعمتِ من، سالهاى دراز است به من نعمت داده، صحت و سلامت و امنیت مرحمت فرموده و مرحمتهایى کرده که اگر تا ابد خدمت او کنم از عهده یکى از آنها بر نمى ‏آیم، سزاوار نیست یک شرط جزئى را وفا نکنم. امید است إن شاء اللّه شیطان طرد شود و منصرف گردد و جنود رحمان غالب آید. و این مراقبه با هیچ یک از کارهاى تو، از قبیل کسب و سفر و تحصیل و غیرها، منافات ندارد. (امام خمینی، شرح چهل حدیث، 10)

3. محاسبه

امام خمینی: و به همین حال (مراقبه) باشى تا شب که موقع «محاسبه» است و آن عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشى در این شرطى که با خداى خود کردى که آیا به جا آوردى ، و با ولى‌نعمتِ خود در این معامله جزئى، خیانت نکردى؟ (امام خمینی، شرح چهل حدیث، 10)

4. معاتبه و معاقبه

مرحله چهارم، «معاتبه» و «معاقبه» است. یعنی پس از آنکه از محاسبه و بازنگرى در اعمال روزانه خود فراغت حاصل کرد اگر انسان در محکمه وجدان از خود دادخواهى کرد و خود را مقصر شناخت، خود را معاتبه می‌کند یعنى خود را مورد عتاب قرار می‌دهد که چرا فلان عمل را طبق عهد و شرط خود به جا نیاورد و بدین وسیله خویشتن را براى جبران و ترمیم نواقص آماده می‌سازد. و گاهی خود را عقاب می‌کند تا دیگر عمل خلاف را انجام ندهد.

امیر مؤمنان امام على علیه السلام در اوصاف متّقین و پرهیزکاران که در نهج ‏البلاغه آمده است، مى ‏فرماید:

«انِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ فى ما تَكْرَهُ لَمْ يُعْطِها سُؤْلَها فى ما تُحِبُّ»

 هرگاه نفس او در انجام وظایفى که خوش ندارد، سرکشى کند (و به راه گناه برود) او هم از آنچه دوست دارد محرومش مى ‏سازد (و از این طریق نفس سرکش را مجازات مى‏کند). (نهج البلاغه / خطبه همّام  193)

نفس خوردن دوست دارد یا مال دوست دارد. با روزه یا صدقه نفس را مجازات میکنیم

امام خمینی: (بعد از محاسبه) اگر درست وفا کردى، شکر خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتى و مورد نظر الهى شدى، و خداوند إن شاء اللّه تو را راهنمایى مى‏ کند در پیشرفت امور دنیا و آخرت، و کار فردا آسانتر خواهد شد. چندى به این عمل مواظبت کن، امید است «ملکه» گردد از براى تو، به طورى که از براى تو کار خیلى سهل و آسان شود، بلکه آن وقت لذت می ‏برى از اطاعت فرمان خدا و از ترک معاصى در همین عالم، با اینکه اینجا عالم جزا نیست لذت مى ‏برد و جزاى الهى اثر مى ‏کند و تو را ملتذّ (لذت برنده) می ‏نماید.

و بدان که خداى تبارک و تعالى تکلیف شاق بر تو نکرده و چیزى که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست بر تو تحمیل نفرموده، لکن شیطان و لشکر او کار را بر تو مشکل جلوه مى ‏دهند. و اگر خداى نخواسته در وقت محاسبه دیدى سستى و فتورى شده در شرطى که کردى، از خداى تعالى معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنى. و به این حال باشى تا خداى تعالى ابواب توفیق و سعادت را بر روى تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند. (امام خمینی، شرح چهل‏ حدیث، 10)

اگر بخواهیم برای همه مراحل  مثال بزنیم باید گفت: انسان با خود شرط می‌کند که نماز‌هایش را اول وقت بخواند (مشارطه). و در طول روز مواظب و مراقب خود است تا مبادا نماز‌هایش از اول وقت، به تاخیر بی‌افتد.(مراقبه). هنگام شب و قبل از خواب، خود را محاسبه می‌کند تا ببینید آیا امروز نماز‌هایم را اول وقت به جا آوردم یا نه (محاسبه). در صورتی که این کار را به نحو احسن انجام داده، خدا را شکر می‌کند و برای فردا، همان شرط و شرط های دیگر را می‌کند و اگر اعمال را به شکلی که شرط کرده بود انجام نداد، خود را عتاب و عقاب می‌کند و مثلا هزار تومان،‌ صدقه می‌دهد و ...

در حالات فقیه بزرگ شیعه، مرحوم آیت اللَّه بروجردى (ره) نقل شده که هرگاه در درس، عصبانى مى ‏شد، بلافاصله پشیمان شده و در مقام عذرخواهى و جبران بر مى ‏آمد، و طبق نذرى که داشت، فرداى آن روز را براى جبران این کار، روزه مى ‏گرفت؛ و به این ترتیب، خود را در برابر این کار، معاقبه مى ‏فرمود. (نک: مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج1 ص 264)

باید حواسمان باشد در تمام مراحل بالا شیطان را الگو خود قرار دهیم. او اندک اندک ما را گمراه میکند ما نیز باید اندک اندک حرکت کنیم نه اینکه کاری کنیم که در همان ابتدای مسیر متوقف و پشیمان شویم