یادداشت های قرآنی

(9) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَجُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيراً

(۹) اي كساني كه ايمان آورده‏ ايد نعمت خدا را بر خودتان به ياد آوريد در آن هنگام كه لشكرهاي به سراغ شما آمدند، ولي ما باد و طوفان سختي بر آنها فرستاديم و لشكرياني كه آنها را نمي‏ديديد (و به اين وسيله آنها را در هم شكستيم) و خداوند به آنچه انجام مي‏دهيد بينا است.

اين آيات و چندين آيه بعد از آن كه مجموعا هفده آيه را تشكيل مى دهد پيرامون يكى از بزرگترين آزمونهاى الهى در مورد مؤ منان و منافقان و امتحان صدق گفتار آنها در عمل سخن مى گويد.

سوره ۲۹: العنكبوت

أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ ﴿۲﴾

آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم رها مى ‏شوند و مورد آزمايش قرار نمى‏ گيرند (۲)

 وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ ﴿۳﴾

و به يقين كسانى را كه پيش از اينان بودند آزموديم تا خدا آنان را كه راست گفته‏ اند معلوم دارد و دروغگويان را [نيز] معلوم دارد (۳)

اين آيات از يكى از مهمترين حوادث تاريخ اسلام ، يعنى جنگ احزاب ، بحث مى كند، جنگى كه در حقيقت نقطه عطفى در تاريخ اسلام بود و كفه موازنه قوا را در ميان اسلام و كفر به نفع مسلمين بر هم زد و پيروزى در آن كليدى بود براى پيروزيهاى بزرگ آينده ، و در حقيقت كمر دشمنان در اين غزوه شكست و بعد از آن نتوانستند كار مهمى صورت دهند

جنگ (احزاب ) چنانكه از نامش پيدا است مبارزه همه جانبه اى از ناحيه عموم دشمنان اسلام و گروه هاى مختلفى بود كه با پيشرفت اين آيين، منافع نامشروعشان به خطر مى افتاد.

نخستين جرقه جنگ از ناحيه گروهى از يهود (بنى نضير) روشن شد كه به مكه آمدند و طايفه (قريش ) را به جنگ با پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) تشويق كردند و به آنها قول دادند تا آخرين نفس در كنارشان مى ايستند، سپس به سراغ قبيله (غطفان ) رفتند، و آنها را نيز آماده كارزار كردند.

اين قبائل از هم پيمانان خود مانند قبيله (بنى اسد) و (بنى سليم )، نيز دعوت كردند، و چون همگى خطر را احساس كرده بودند، دست به دست هم دادند تا كار اسلام را براى هميشه يكسره كنند، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را به قتل برسانند، مسلمين را در هم بكوبند، مدينه را غارت كنند، و چراغ اسلام را خاموش سازند.

سرانجام اين غزوه  به پيروزى مسلمانان تمام شد، طوفانى سخت به فرمان خدا وزيدن گرفت ، خيمه و خرگاه و زندگى كفار را در هم ريخت ، رعب و وحشت شديدى در قلب آنها افكند، و نيروهاى غيبى فرشتگان به يارى مسلمانان فرستاد.

قدرت نمائيهاى شگرفى همچون قدرت نمایی امير مؤ منان على (عليه السلام ) در برابر عمرو بن عبدود بر آن افزوده شد، و مشركان بى آنكه بتوانند كارى انجام دهند پا به فرار گذاردند.

عبدود

 وَدْ نام يكي از بت‌هاست كه در سورهٴ مباركهٴ «نوح» از ودّ و يعوق و امثال ذلك نام مي‌برد [13] اينها مي‌گفتند عبدود

سوره ۷۱: نوح

وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا ﴿۲۳﴾

و گفتند: دست از خدايان و بتهاي خود بر نداريد، مخصوصا بتهاي «ود» و «سواع» و «يغوث» و «يعوق» و «نسر» را رها نكنيد! (۲۳)

همچنین کندن خندق توسط مسلمانان

--------------

بعضى از مورخان نفرات سپاه كفر را بيش از ده هزار نفر نوشته اند. در حالى كه عده مسلمانان از سه هزار نفر تجاوز نمى كرد، آنها دامنه كوه سلع كه نقطه مرتفعى بود (در كنار مدينه ) را اردوگاه اصلى خود انتخاب كرده بودند كه بر خندق مشرف بود و مى توانستند بوسيله تيراندازان خود عبور و مرور از خندق را كنترل كنند.

به هر حال لشكر كفر، مسلمانان را از هر سو محاصره كردند و اين محاصره به روايتى بيست روز و به روايت ديگر 25 روز و مطابق بعضى از روايات حدود يكماه به طول انجاميد.

جنگ احزاب ، آزمون عجيبى بود براى همه مسلمانان و آنها كه دعوى اسلام داشتند، و همچنين كسانى كه گاه ادعاى بى طرفى مى كردند و در باطن با دشمنان اسلام سر و سر داشتند و همكارى مى كردند.

موضع گروههاى سه گانه (مؤ منان راستين ، مؤ منان ضعيف و منافقان ) در عملكردهاى آنها كاملا مشخص شد، و ارزشهاى اسلامى كاملا آشكار گشت .

هر يك از اين گروههاى سه گانه در كوره داغ جنگ احزاب ، سره و ناسره بودن خود را نشان دادند.

طوفان حادثه بقدرى تند بود كه هيچكس نمى توانست آنچه را در دل دارد پنهان كند، و مطالبى كه شايد ساليان دراز در شرائط عادى براى كشف آن وقت لازم بود در مدتى كمتر از يكماه به ظهور و بروز پيوست !

-------------

تعبير به جنود اشاره به احزاب مختلف جاهلى (مانند قريش ، غطفان بنى سليم ، و بنى اسد، و بنى فزاره و بنى اشجع و بنى مرة ) و طايفه يهود داخل مدينه است .

منظور از جنودا لم تروها كه به يارى مسلمانان آمدند همان فرشتگانى است كه يارى آنها نسبت به مؤمنان در غزوه بدر نيز صريحا در قرآن مجيد آمده است

سوره ۸: الأنفال

إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُرْدِفِينَ ﴿۹﴾

(به خاطر بياوريد) زماني را (كه‏ از شدت ناراحتي در ميدان بدر) از پروردگارتان تقاضاي كمك مي‏كرديد و او تقاضاي شما را پذيرفت (و گفت) من شما را با يك هزار از فرشتگان كه پشت سر هم فرود مي‏آيند ياري مي‏كنم. (۹)

 وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۱۰﴾

ولي خداوند اين را تنها براي شادي و اطمينان قلب شما قرار داد وگرنه پيروزي جز از طرف خدا نيست خداوند توانا و حكيم است. (۱۰)

آیا فرشتگان جنگیدند ؟

در میان مفسران در این زمینه گفتگوى بسیار شده است ، بعضی معتقدند که فرشتگان رسما وارد صحنه نبرد شدند و با سلاح هاي مخصوص به خود به لشکر دشمن حمله کردند و عده اى از آنها را به خاک افکندند ، پاره اى از روایات را نیز در این زمینه نقل کرده اند . ولى قرائنى در دست است که نشان مى دهد نظر گروه دوم که می گویند : فرشتگان تنها براى دلگرمى و تقویت روحیه مؤمنان نازل شدند ، به واقع نزدیکتر است . زیرا : اولا : در آیه فرمود که اینها تمام براى اطمینان قلب شما بوده است که با احساس این پشت گرمي بهتر مبارزه کنید ، نه اینکه آنها اقدام به جنگ کرده باشند . ثانیا : اگر بنا شود فرشتگان ، شجاعانه سربازان دشمن را به خاک افکنده باشند چه فضیلتى براى مجاهدین بدر باقى خواهد ماند که اینهمه در روایات از آنها سخن به میان آمده است . ثالثا : تعداد مقتولین بدر 70 نفر بودند که قسمت مهمى از آنها با شمشیر امام على علیه السلام به خاک افتادند و قسمت دیگرى به دست جنگجویان اسلام که غالبا قاتلین آنها در تاریخ به نام ذکر شده اند . بنابر این چه باقى مى ماند براى فرشتگان و چه کسی را آنها به خاک انداختند

در چنين فضايي ذات اقدس الهي به مؤمنين مي‌فرمايد اين فضا, فضاي خفقان و بسته بود نه پيروزي نظامي مقدورتان بود نه پيروزي سياسي مقدورتان بود نه قدرت اقتصادي داشتيد در چنين فضاي بسته‌اي که تحريم شديد از هر طرف محاصره شديد در ميدان مين قرار گرفتيد خدا شما را حفظ كرد

﴿إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ﴾ ارتش جرّاري آمد چطور آمد آن را در آيه ده مشخص مي‌كند. ﴿جَاءَتْكُمْ﴾ اين آيه نُه به منزله متن است و آيه ده به منزله شرح است.

 ﴿فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً﴾

همين مسئله طبس كه امام(رضوان الله عليه) به آن اشاره كردند همين بود با يك مُشت شن، مشكل طبس حل شد. اين خدا همان خداست اين دين همان دين است اين بادها همان بادها هستند مخصوص زمان حضرت نبود اليوم هم هست.

 در بحث‌هاي روايي ملاحظه فرموديد از وجود مبارك حضرت امير(سلام الله عليه) سؤال كردند كه در جريان عاد خداي سبحان به وسيله باد عده‌اي را از بين برد آيا درباره مسلمان‌ها چنين اتفاقي افتاد فرمود بله در جريان جنگ احزاب همين‌طور بود ﴿فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً﴾ [8] همين‌ است اين‌طور نيست كه اين بلاي غيبي مخصوص عاد باشد اگر نسبت به آ‌نها ﴿سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ﴾ بود اينجا هم فرمود: ﴿فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً﴾.

در قرآن كريم چند طايفه آيه ناظر به حالت رفاه و حالت شدّت است سرّاء (راحت)و ضرّاء (رنج). در اصل خلقت فرمود ما آسمان و زمين را آفريديم فصول چهارگانه را تنظيم كرديم:

سوره ۴۱: فصلت

وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ ﴿۱۰﴾

او در زمين كوههائي قرار داد، و بركاتي در آن آفريد، و مواد غذائي مختلف آن را مقدر فرمود، اينها همه در چهار روز بود، كه براى خواهندگان يكسان است‏! (۱۰)

 ﴿سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ﴾ [1] هر كه رفت درس اقتصاد خواند كار اقتصادي كرد بهره مي‌برد براي ما فرق نمي‌كند ﴿سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ﴾. اين يك اصل عمومي است كه در آن برّ و فاجر سهيم‌اند اين‌طور نيست كه اگر كسي غير مسلمان بود ولي درس اقتصادي خواند و جدّيت كرد و به دنبال كار رفت بهره اقتصادي نبرد اين طور نيست. در سورهٴ مباركهٴ «اسراء» فرمود:

مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلَاهَا مَذْمُومًا مَدْحُورًا ﴿۱۸﴾

 آن كس كه (تنها زندگي زودگذر (دنياي مادي) را مي‏طلبد آن مقدار از آن را كه بخواهيم و به هر كس اراده كنيم مي‏دهيم، سپس ‍ دوزخ را براي او قرار خواهيم داد كه در آتش سوزانش مي‏سوزد در حالي كه مذموم و رانده (درگاه خدا) است

 وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورًا ﴿۱۹﴾

و کسانی که آخرت را در حالی که مؤمن هستند بخواهند و با تلاشی کامل [و خالصانه] برای [به دست آوردن] آن تلاش کنند، پس تلاششان به نیکی مقبول افتد [و به آن پاداششان دهند.] (۱۹)

 كُلًّا نُمِدُّ هَؤُلَاءِ وَهَؤُلَاءِ مِنْ عَطَاءِ رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاءُ رَبِّكَ مَحْظُورًا ﴿۲۰﴾

هر یک از دو گروه دنیا طلب و آخرت خواه را [در این دنیا] از عطای پروردگارت یاری دهیم، وعطای پروردگارت [در این دنیا از کسی] ممنوع شدنی نیست. (۲۰)

 ﴿كُلّاً نُّمِدُّ﴾ ما همه را كمك مي‌كنيم ﴿كُلّاً نُّمِدُّ هؤُلاَءِ وَهؤُلاَءِ﴾ [2] مؤمنين را، كفار را، بدان را، خوبان را اينها را امداد مي‌كنيم به عنوان آزمون، اگر ديديم بيراهه رفتند از اينها مي‌گيريم و اينها را مي‌گيريم و اگر ديديم به راه افتادند كه نعمت‌هاي اينها را افزون مي‌كنيم.

 اين در حال عادي اما نسبت به مؤمنين يك وعده غيبي براي تأمين اقتصادي داد فرمود: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِم مِن رَبِّهِمْ و اگر آنها تورات و انجيل و آنچه بر آنها از طرف پروردگارشان نازل شده (قرآن) را برپا دارند﴾ اگر اينها به دين و آثار دين عمل كردند يعني هر ملّتي يهودي‌ها در زمان خودشان، مسيحي‌ها در زمان خودشان و مسلمان‌ها در زمان خودشان عمل كردند ﴿لَأَكَلُوا مِن فَوْقِهِمْ وَمِن تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ از آسمان و زمين روزي خواهند خورد﴾، [3] ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَي آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالأرضِ و اگر مردمي كه در شهرها و آباديها زندگي دارند ايمان بياورند و تقوي پيشه كنند بركات آسمان و زمين را بر آنها مي‏گشائيم﴾ [4] اينها اصول كلي وعده الهي است كه اگر كسي در راه بود نه بيراهه رفت نه راه كسي را بست خدا از كمك‌هاي غيبي، مسائل مالي و اقتصادي او را تأمين مي‌كند. در جريان سياسي و نظامي هم چنين وعده‌اي را داد فرمود انبيا آمدند، هدايت كردند، گفتند، تحمل كردند، و عده‌اي عليه انبيا شوريدند و بالأخره ذات اقدس الهي از كمك‌هاي غيبي، مؤمنان و انبياي الهي را ياري كرد كه ﴿سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ (خداوند) اين تندباد را هفت شب و هشت روز پي در پي و بنيانكن بر آنها مسلط ساخت﴾ از همين قبيل است ﴿فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ  او و سپاهيانش را گرفتيم و آنان را در دريا افكنديم﴾ از اين قبيل است ﴿فَدَمَّرنَاهُمْ آنان را به سختى هلاك نموديم﴾ [7] از اين قبيل است و مانند آن.

البته همانطور که بارها گفته شد اینها همه برای زمانی است که نیروی اهل ایمان کم باشد یا اهل ایمان ننشسته باشند که خداوند کفار را نابود  کند .